Хүний хамгийн дээд эрдмийн нэг нь боловсрол билээ. Боловсролын талаар мэдлэг, мэдээлэл түгээх зорилгоор Hemnel.mn сайт эрдэмтэд, багш нар, оюутнууд, сурагчид, гадаад, дотоодод төгсөгчдөөс ярилцлага авч олон нийтэд хүргэхээр зорьж байна. Ярилцлагынхаа анхны зочноороо Бүгд Найрамдах Унгар улсын Сегедийн их сургуулийн байгаль орчны докторант Арьяагийн Бадамыг урилаа. Эх оронд минь тулгамдаж буй асуудлын нэг болох байгаль орчны сэдвээр судалгаа хийж буй залуухан эрдэмтэн бүсгүй мөн олон хүүхдэд англи хэл заасан нэр хүндтэй багш юм.
-Шинжлэх ухааны ажилтны өдрөөр тантай ярилцлага хийж байгаадаа таатай байна. Өөрийгөө, судалгааны ажлаа, ач холбогдлынх нь талаар уншигчдад танилцуулна уу?
-Намайг Арьяагийн Бадам гэдэг, Төв аймгийн Жаргалант суманд төрж өсөж, ерөнхий боловсрол эзэмшсэн. Газар зүй, байгаль шинжлэлийн багш мэргэжилтэй, газар зүйн магистр. Унгарын Сегедийн Их сургуулийн Байгаль орчны докторант. Нөхөр, хоёр хүүхдийн хамт амьдардаг.
Газар ашиглалт, хөрсний доройтол гээд манай салбарын судалгаа их өргөн хүрээтэй. Ашиглаж буй газар их бага хэмжээгээр доройтдог, хөрсний бохирдол явагддаг. Буцаагаад яаж нөхөн сэргээж эрүүл газар болгох вэ гэдэг асуултад хариулах зорилгоор энэ судалгааг сонгосон.
-Хөрсний бохирдол манай улсад их гэж хүмүүс ойлгодог. Таны судалгаагаар бусад улстай харьцуулвал ямар байна вэ?
-Монгол орны хөрсний бохирдлын үнэлгээг харьцуулж судлаагүй учраас хариулж мэдэхгүй байна. Судалгаа Унгарын хөрсний дээжин дээр хийгдэж байгаа. Эх орноосоо хөрсний дээжийг авчрахад улс хооронд гээд зарим асуудал гардаг учир заавал монгол хөрс авчирч судалгаа хийнэ гээгүй. Өмнө явж байсан төсөл дээр шууд оролцоод аргаа суралцаад явж байгаа. Бүтэц шинж чанар өөр байх боловч хөрсний хувьд ерөнхий механизмаа боловсруулчихвал арга зүй, туршилт нь ижил учир Монголдоо цаашдаа хийж болно гэсэн үг.
-Сегедийн их сургуулийг манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй байх. Нобелийн шагналтан төрсөн юм билээ...?
-Сегед бол олон салбар сургуулиас бүрдсэн их сургуулийн хот. 400 гаруй жилийн түүхтэй Сегедийн их сургууль Унгартаа нэгд ордог, олон алдартай эрдэмтэд төрж гарсан, Нобелийн шагнал хүртсэн хүн ч цөөнгүй.
Их сургуулиуд нь судалгаагаа шууд аваад төсөл хэрэгжүүлээд явдаг, докторант, магиструуд судалгаа хийнгээ эрдмийн зэргээ хамгаалдаг.
-Та яагаад газар зүйч болохоор шийдсэн бэ. Олон хүн сонирхдог түгээмэл салбар биш санагддаг. Газар зүйн гоо сайхан нь юундаа байдаг вэ?
-Би багаасаа байгальд сонирхолтой хүүхэд байсан. Ном сониноос улс орны мэдээлэл түүж уншдаг байлаа. Гуравдугаар ангид байхад Найрамдал зусланд арав хоног амарч, хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондогийн “Чулуун домог” номын симпозиумд оролцох боломж олдсон юм.
Газар зүйн гоо сайхан нь юундаа байдаг вэ гэдэг их гоё асуулт байна. Цонх яагаад цантдаг вэ гээд багш асуудаг. Цаанаас нь хүйтэн, наанаас нь халуун агаар үлээгээд гээд хүүхдүүд хариулахаар яагаад гээд л ухаад хөөж асуугаад байдаг. Хүүхэд бүр дөрөв, таван настайдаа яагаад нар гэрэлтдэг, сар гардаг гээд л яагаад гэдэг асуултыг байнга тавьдаг. Газар зүй байнга яагаад гэдэг асуултад хариулдаг учир насан туршдаа хүүхдээрээ байх боломжийг олгодог. Мэргэжил сонгох гэж байхад ээж “Газар зүй бол бүх шинжлэх ухааны суурь юм шүү дээ. Миний охин сурчихвал төрөл бүрийн шинжлэх ухааныг ойлгоход дөхөм болно.” гэж хэлж байсан. Ер нь физик, хими гээд бүх шинжлэх ухаан газар зүйтэй холбогддог. Газар зүйн үйл явц химийн л урвал байдаг гэх мэтээр бүх байгалийн шинжлэх ухааны суурь болдог.
Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Түүх газарзүйн багш Н.Цоодолын хамт
-Уучлаарай, газар зүй гэхээр олон хүн газрын зургаар төсөөлдөг. Салхи хурд, халуун хүйтэн агаар гэхээр илүү физик рүү дөхөх юм шиг. Гэтэл таны ярьж буйг сонсохоор газар зүй их өргөн хүрээтэй болоод байна. Таны докторын сэдэв ч хими тал руугаа юм шиг санагдаад байх юм?
-Газар зүйн шинжлэх ухаан маш өргөн хүрээтэй. Ихэнх хүмүүс одоо газар зүйгээр яах юм, GPS гарчихсан, утсан дээрээ очих хотынхоо нэрийг оруулаад болоо ш дээ гэдэг. Байгалийн сайхныг ажиглахгүйгээр явах нь ээ дээ. Хэт их дүрэм мэдрэмжийг алдаг гэдэг шиг технологи хэт хөгжих тусам байгалийн гоо сайхныг таашаах хүний мэдрэмж улам бүдгэрч байна уу гэж санагддаг. Миний ажлын хувьд бол салбар дундын, хөрвөсөн судалгаа юм. Хими, нано технологи, ус, хөрс гэхээр байгаль орчин хавсарсан судалгаа болно. Ирээдүйд ийм хавсарга судалгаанууд их шаардлагатай гэж яригдаж эхэлж байна.
-Ээж тань усны инженер гэсэн. Газар зүйд “уруу татсан”хүн нь ээж тань мөн үү. Аав, ээжийнхээ талаар ярих уу?
-Аав ээж маань чи тэг, ингэ гэж заадаг хүмүүс биш. Гэхдээ мэргэжил сонголтод аав, ээжийн дам нөлөө бий. Аавыг Лувсан-Ишийн Арьяа гэдэг, барилгын инженер, цахилгааны инженер, барилгын зам гүүрийн техникч хүн. Залуудаа цусны өвчин туссан, эмч нар ерөөсөө агаарт яв, уул хадаар аял, тэгвэл эдгэнэ гэсэн учир Цэцээ гүнээс Монгол шарын даваа хүртэл явган аялсан байдаг. Явсан газрын зураг бүр нь хүүхэд байхад маш сонин сайхан санагддаг байлаа.
Ээж Сандагийн Түмэнжаргал, үндсэн мэргэжил нь усны инженер. Ерээд он хүртэл мэргэжлээрээ ажиллаж, нутгийн хаана бороо ороод аль суваг шуудуугаар урсах вэ гэдгийг мэддэг, нарийн мэргэшсэн хүн байсан. Шууданчаар ажиллах болсны дараа ч хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачид төсөл хөтөлбөр судалгааны ажлаар суманд ирэхдээ манайхаар заавал ордог байсан. Тав, зургадугаар ангид байхад фургонтой хүмүүс давхиж ирээд л дээшээ хиймэл нуур руу загас үржүүлнэ гээд л давхидаг байсан нь сонирхол татдаг байлаа. Сүүлд сургууль төгссөн хойноо өөрөө яг тэдэн шиг фургонд суугаад Сэлэнгэ Дарханаар судалгаа хийж зөндөө давхисан. Ээжийг маань Богдын хүрээний унзад лам байгаад хэлмэгдэж, дараа нь Сүхбаатарын хөшөө, талбайг барьж байгуулах ажилд оролцож явсан Нэрэнгийн Чойндон гэж хүн өсгөсөн. Нагац ах Ч.Цэндийнхээ мэргэжлийг өвлөж усны инженер болсон гэж ярьдаг. Магадгүй тэр лам хүний шашин шүтлэг ээжийг усны инженер болоход нөлөөлсөн байж болох юм гэж боддог.
Ээж хананд түр зоодог, ширээн дээр тавьдаг дэлхийн газрын зураг захиалаад авчихсан. Гэрийн даалгавраа хийж дуусчихаад л тоглоно. Хөзөр, даам гээд л яг унтахынхаа өмнө эгчтэйгээ их тоглодог. Бас газрын зураг дээрээс улс хайж тоглодог байсан юм. Улс хайж байхдаа нэг нэр тогтоож авчихаад л өөр тийшээ харж байгаа юм шиг болоод л асууна, ийм маягаар олон орон цээжилсэн дээ. Энэ бүхэн байгаль, газар зүйд дурлахад минь нөлөөлсөн байх.
-Гадаадын арав гаруй улсад та илтгэл тавьсан байна лээ. Газар зүйн олон эрдэмтэн бий, тэр дундаас ийм олон газар сонгогдож илтгэл тавихад юу нөлөөлсөн юм бол. Сэдэв, мэдлэг, хэл гурвын аль нь вэ?
-Олон агуу эрдэмтэн багш нар бий, тийм хүмүүстэй намайг зүйрлэж яаж болох вэ. Хүрээлэн, судалгааны төвүүдэд олон улсын хурлын урилга ирдэг, боломж их байдаг. Их сургууль төгссөний дараа Газар зүй геоэкологийн хүрээлэнд орж ажиллах боломж гарч, дадлагажигчаар ажиллаж эхэлснээс хойш арав гаруй жил өнгөрчээ.
Судлаачийн хувьд эх орондоо, ирээдүй хойчдоо хэрэгтэй зүйл хийхийг хүсдэг. Олон улсын хуралд оролцоод ямар нэг илтгэл сонсоход манай нутаг оронд ийм судалгаа яаж хийх билээ гэж боддог тийм маягийн хүн. Исландад доройтсон хөрсийг нөхөн сэргээх судалгааны сургалтад зургаан сар суусан, тэр явцдаа энэ чиглэл рүү бүр лав ороод судалгааны сэдвээ сонгосон доо.
-Та Исландын ерөнхийлөгчтэй уулзаж, монгол марк бэлэглэсэн юм билээ. Яагаад маркийг сонгож бэлэглэсэн юм бэ?
-Исландад сургалтад хамрагдах үеэрээ 2017 онд тус улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзсан юм. Сургалт дуусах үеэр бүх төгсөгч Ерөнхийлөгчтэй уулздаг юм билээ. Ээж маань шууданч учир багаасаа захиа, марк, номын хавчуурга зэрэг жижиг сажиг, чамин зүйлд их дуртай байсан. Ээж бэлдэж өгөөд Исланд руу олон марк авч очсон юм. Хөгжилтэй нь шууданчийн охин учир Исландаас ээж рүүгээ захиа бичнэ, хэд хонож очиж байгааг нь туршиж байгаа нь тэр л дээ. /инээв/
-Бяцхан шууданч гэдэг алдрын талаар ярья. Танд яагаад ийм үүрэг оногдчихов. Та хоёр гадаад захиалгыг өөрийнхөө мөнгөөр хийгээд хүн рүү явуулчихдаг байсан гэж үнэн үү?
-Багадаа ээжийгээ л их дагадаг хүүхэд байсан. Гуравдугаар ангиасаа эхлээд ээжийг дагаад л шуудан дээр очно. Сүүлдээ ээж өөр баг руу шуудангаа хүргэж өгөх гээд явахдаа намайг шуудандаа үлдээчихдэг. Ажил дээр нь хүн ороод ирэхээр нэрийг нь хараад л сонин, хэвлэл, захиаг нь тараагаад сууж байдаг байсан юм. Ээж намайг их сониуч хүүхэд байсан гэдэг. Хоёрдугаар ангид байхад А.Батаа багш маань долоон үеэ мэдэж ир гэж гэрийн даалгавар өгсөн. Цагаан сараар өвөөгийндөө очихдоо долоон үеэ асуугаад бичиж авсан байгаа юм. Ийм сониуч, дээр нь өөрийг нь дагаад байхаар ээж аваад явдаг, хэвлэл, захиа тараачихна гэж бодоод үлдээдэг байсан байх.
Өөрөө хүн нь тийм хүн. Ийм ч учраас гадаад улс руу өөрсдийн мөнгөөр сонин захиалаад явуулж байсан удаа бий. Хүмүүн бичиг сонин илгээгээд нөгөө хүн нь баярлаад ээжид бэлэг авчирсан тохиолдол ч байдаг.
-Таныг англи хэлний багш гэж өмнө нь ойлгодог байлаа. Ariya’s English англи хэлний төв цөөн хүн сургадаг ч нэлээд танигдсан, хүмүүс ам сайтай байдаг юм билээ. Энэ төвийг хэн хэзээ байгуулсан юм бэ?
-Миний дүү Банзрагчгаравын зориглож эхлүүлсэн ажил юм. МУИС-ийг биотехнологич мэргэжлээр төгсөөд англи хэл, биологийн чиглэлээр сургалтад багшилж байсан. Ингэхдээ англи хэлний сургалтын төв их эрэлттэй, аргаа сайн боловсруулаад хүүхдүүдэд илүү оновчтой аргаар цэгцтэй мэдлэг өгдөг байвал цагийг нь ч хэмнэх юм байна гээд сургалтын төвөө нээсэн. Хүүхдээ сургасан чинь аятайхан байна гээд нэг нь нөгөөдөө хэлж, ирсээр суралцаж төгссөн хүн олон болсон.
-Дүү чинь эгчээсээ л сурж эхэлсэн гэж бичсэнийг харсан. Та эхлүүлсэн юм болов уу гэж бодсон л доо..?
-Дүү маань юм асуухаар эгч нь болохоороо хариултаа олж чадахгүй байсан зүйлийг нь хэлээд өгчихдөг байсан шиг байгаа юм.
Гэсэн атлаа сургалтын дараа тодорхой үр дүнд хүрсэн байдаг, хамрагдсан хүмүүс бол мэдэх байх. Ингээд хоёр талаас заачихаар сургалт яг зохицоод хүндээ хүрдэг байж мэдэх юм.
-Та англи, орос, хятад гурван хэлтэй. Олон хэл сурсан туршлагаа хуваалцах уу?
-Ном, киног төрөлх хэл дээр нь уншиж, сонсож үзэх хүсэлдээ хөтлөгдөөд сурч эхэлсэн. Орос хэлийг дунд сургуульдаа заалгасан. Өдрийн тэмдэглэл хөтлөөд алдаагаа шалгаад яв гэж У.Рагчаасүрэн багш маань даалгавар өгдөг байлаа. Бичих хоббитой байсныг маань энэ даалгавар өдөөж өгсөн байх гэж боддог. Тэмдэглэл бичих явцад шинэ үг сурах хэрэг гарна, ингэсээр орос хэл маань ерөнхийдөө сайжирсан. Их сургуулиа онц төгссөн ч тэр жил 45 хүүхэд газар зүйн мэргэжил эзэмшсэн учир хотод багшийн ажил олдоогүй.
Англи хэл дээр багш нар кино үзэж, ном уншаад өөрийнхөө үгээр ярь гэдэг бие даалт өгдөг байсан. Бас л миний хүсдэг юм даалгаварт ирж байгаа хэрэг. Хятад хэлийг “Гэгээ” боловсролын төв дээр Доржсүрэнгийн Болдбаатар багш үлгэр ном унших аргаар зааж өгсөн. Бичиж, тэмдэглэж авалгүй олон давтаад уншаад байхаар аандаа тогтоогдоод явдаг арга байдаг юм билээ. Энэ аргаараа эргээд англи хэлээ зааж үзвэл ямар вэ гээд Д.Болдбаатар багшийн санал болгосны дагуу “Гэгээ” төв дээрээ цагийн багш хийснээр анх англи хэл заасан даа.
-Олон хүүхдэд багшилсны хувьд хэл сурахад анхаарах ёстой зүйл гэвэл юуг хэлэх вэ. Эцэг эхчүүдэд зөвлөх юм юу байна?
-Хүүхдийг сэдэлжүүлж, сонирхлыг төрүүл гэж сурган, сэтгэл зүйн хичээл дээр заадаг. Хичээл заах явцдаа хүүхэд ямар үед сонирхож, идэвхтэй оролцож байгааг анзаарч ажигч байх нь чухал санагддаг. Математикт дуртай байвал тийм агуулга орсон ном уншуулах, одон орон сонирхдог бол гараг ертөнцийн тухай кино нэмэлтээр үзээрэй гэхээр дор нь хийдэг. Өнөөдөртөө олон хүүхэдтэй ажиллаж байгаа багш бүх хүүхдэд яг ижилхэн даалгавар өгөхөөс өөр аргагүй л дээ. Цаашдаа хүүхэд болгоны суурь, сонирхол өөр учир түүнийг харгалзах шаардлагатай гэж боддог.
-Нүүгээд явахад гэрийн буурины ором ч бараг удаан үлдэхгүй
Огторгуйд шувуу нисээд өнгөрсөн мэт ор мөргүй монгол ахуй. Энэ үгийг та өөрөө бичсэн үү?
-Хөдөө яг ийм дүр зураг харсан юм.
Огторгуйд шувуу нисээд өнгөрчихсөн мэт ор мөргүй буян үйлд гэж Лайчин Гунгаажанцангийн сургаал үг байдаг. Сүүлийн үед хүмүүс буян үйлдэнэ гээд хүнд өгч буйгаа зургаа дараад л олон нийтэд гаргадаг болж. Бараг хэрэггүй ч өгөөд байгаа юм уу гэмээр санаа зовмоор үйлдэл олон байдагт эмзэглэдэг. Жинхэнэ буянтнууд бол хандив өгснөө хүнд битгий хэлээрэй гэдэг юм билээ, түүх сонсож байхад. Ийм бодлоос үүдэлтэй л гарч ирсэн санаа байх гэж бодож байна.
-Утга зохиолын гэмээр хандлага л мэдрэгдээд байгаа учраас асуусан юм. Та бичдэг байж таарна. Шүлэг, өгүүллэг, юу бичдэг вэ. Өөртөө хадгалдаг уу, хүмүүст уншуулдаг юм уу гэдгийг мэдмээр байна?
-Айхтар асуулт вэ? /инээв/ Ер нь би багаасаа бичих дуртай хүүхэд байсан. Цагаан сараар нэг айл тэмдэглэлийн дэвтэр бэлэглэхээр нь ээжээс үүн дээр юу бичдэг юм гэж асуусан чинь ийм дэвтэрт бичсээр байгаад зохиолч болчихсон хүн бий гэж хариулсан. Зохиолч болохыг хүссэн гэхэд хаашаа юм, өнөөдөр ийм юм боллоо гээд л тэмдэглэл, эсвэл сэтгэгдлээ захиа шиг бичдэг байлаа. Орос хэл дээр тэмдэглэдэг хөтөлдөг байсан гэж ярьсан даа.
-Блог чинь ил байдаг уу. Далд байдаг бол хэзээ ил болгох вэ?
-Ил биш ээ, нууц /инээв/. Уран зохиолын нарийн ширийн юм мэддэг мэргэжлийн хүний хажууд миний бичсэн зүйл бол сонирхогчийн л түвшнийх. Цаг болж нөхцөл бүрэлдэхэд гаргаж мэдэх л юм. Тэгэхдээ ихэнхдээ жаахан бодсон юмаа бичвэр хэлбэрээр нүүр номдоо оруулаад явчихдаг болсон.
-Докторын ажлаа хийнэ, хичээл заана, бас жижиг хүүхэдтэй. Цаг заваа яаж зохицуулдаг вэ?
-Ер нь бол зүгээр суух цаг гарахгүй байгаа. Нэг ажлыг нөгөөгөөр нь солихыг амралт гэнэ гэж ээжийн минь алдарт үг бий. Хүүхэд байхаас л хичээлээ хийгээд дуусангуут энийг хий гээд л нэг ажлыг нөгөөгөөр нь сольж амардаг байлаа. Одоо ч цаг заваа олоод л нэгийг нөгөөгөөр сольж амарч байна даа.
-Таны мэргэжил, доктор хамгаалж буй тань ч эх оронч сэтгэлгээтэй байх гэсэн бодол төрүүлж байна. Судлаач, шинжлэх ухааны хүний ч үүрэг бас байдаг биз. Эх оронч сэтгэлгээ ер нь хаанаас суудаг юм бол оо?
-Эх оронч сэтгэлгээ өөртөө хайртай байхаас л эхлэх байх. Тухайн улсын иргэн боловсроод хөгжөөд амьдраад явж байна.
Манай улсад өнөөдөр тулгамдаж буй асуудлыг зарим орон аль эрт туулаад өнгөрсөн байдаг. Олон улсын хуралд оролцоход манай улсад хэрэгжүүлж болох юу байна гэдгийг суралцах нь судлаачийн үүрэг юм. Би хуралд оролцох яагаад дуртай байдаг вэ гэхээр тухайн эрдэмтэн олон жил хийсэн судалгааныхаа өрмийг хамаад, шим шүүсийг барьж ирээд ингэж судаллаа, ийм хариулт оллоо гээд нарийн нандин юмаа тэнд ярьдаг. Маш олон санаа төрдөг, өөрийнхөө судалгааг хүмүүсийнхтэй харьцуулдаг, олон давуу талтай байдаг.
-Эцэст нь хүүхэд залуус гадаадад суралцахын тулд яах хэрэгтэй вэ гэдэгт хариулж өгнө үү?
-Хэл сурах хэрэгтэй, суралцахыг хүсэж байгаа улсаа судлах хэрэгтэй. Жишээ нь одоо Унгарын Засгийн газрын тэтгэлэг зарлагдсан байгаа, нэгдүгээр сарын 15-нд хаагдах байх. Манай хоёр улс олон жилийн хамтын ажиллагаатай. Намайг суралцаж эхлэхэд жилд 200 оюутан авч байсан. Энэ мэтээр боломжууд их бий. Хэрвээ хүн өөрөө хичээвэл, хайвал боломж үргэлж байдаг.
-Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.
Р.ГАНПҮРЭВ
Сэтгэгдэл (2)